Tự do là gì nhỉ? Một khái niệm hết sức phổ thông, thế nhưng tùy theo người bạn hỏi mà có thể bạn có thể nhận được những câu trả lời khác nhau. Hơi khô 1 tý thì đại loại như:
- Điều kiện mà con người có thể làm những gì mình muốn, đạt đến hết khả năng của mình mà kô bị yếu tố chủ quan bên ngoài kềm chế
- Điều kiện không kiểm soát, kô luật lệ
Cụ thể hơn 1 tý thì:
- Là người dân có thể thoải mái, an tâm đi bỏ phiếu bầu lãnh đạo
- Là khi xh không có giai cấp bóc lột, tước đoạt phương tiện sản xuất, và chiếm dụng giá trị thặng dư
- Là xh kô có sự thống trị bởi 1 nhóm tài phiệt, quân phiệt, quý tộc, tôn giáo, v.v...
Nhưng đối với phần lớn người bình thường, như tôi, thì tự do là những cái còn cụ thể, đơn giản hơn nữa. Đó có thể là không bị ngăn sông cấm chợ, được bán hàng của mình với giá mình đồng ý, được đi làm, sinh sống ở chỗ mình chọn, được đi lại thoải mái, được nói thoải mái, hoặc thậm chí được xài tiền của mình thoải mái v.v... Vì thế, tôi chỉ có hứng thú ( và khả năng) lan man về tự do ở mức độ này thôi.
Ở mức độ cụ thể và mật thiết với từng người như vậy, người ta thường không cảm thấy tự do như là chính nó.
Người ta dễ cảm thấy tự do thông qua sự mất tự do hơn. Không ai ngồi đếm mình có được bao nhiêu điều tự do rồi reo lên ôi tôi có nhiều quá, nhiều hơn cái tôi cần. Vậy mà chỉ cần họ phát hiện ra mình kô được làm cái gì đó mà đáng lẽ mình phải được làm thì đó là tất cả những gì họ sẽ thấy, họ cảm, họ đau tức. _ Một phản ứng hết sức tự nhiên, rất người.
Vậy nên thay vì nói về tự do, chúng ta hãy bàn về cái dễ nhìn thấy hơn - sự kiểm soát. Tôi thấy thật thú vị khi ở một số nơi, người dân cảm thấy họ thật "tự do, thoải mái" trong khi rõ ràng là họ vẫn bị kiểm soát. Nghệ thuật của sự kiểm soát này nằm ở chỗ "phát hiện hay không".
Những siêu thị hiện đại có ít kiểm soát để cho người mua thoải mái muốn làm gì thì làm so với những quầy hàng cổ điển có người săm soi mỗi bước ta đi không?
Những người lái xe vượt tốc độ nhận giấy báo đến nhà, có thoát được bàn tay công quyền, so với người lái xe ở nước khác bị cảnh sát rình chặn?
Tương tự là chuyện thoải mái mượn tiền xài trước (tín dụng), chuyện thoải mái trên mạng, v.v...
Ở đâu cũng vậy, người ta chỉ cho phép bạn "tự do" khi mà họ đã chắc chắn là họ có thể kiểm soát bạn. Cái dở của sự kiểm soát thô sơ, cổ điển là nó cứng nhắc, xấu xí, và có độ chọn lọc kém hơn, cho nên dễ khiến người ta bực mình, phiền toái hơn. Họ dễ dàng phát hiện ra sự mất tự do của mình. Trong khi sự kiểm soát tinh tế kia che mắt được nhiều người. Khi họ không cảm giác sự kiểm soát, họ không nghĩ mình mất tự do. Có sự khác nhau về mức độ phiền toái, nhưng về nguyên tắc thì như nhau.
Thực ra, ở các nước phát triển, cái sự kiểm soát tinh tế ấy nó bám chặt, bám sát ghê gớm từng cá nhân. Nếu, như có người từng bảo, sự phát minh ra bốn bức tường là một trong những phát minh quan trọng nhất của loài người- Nó cho phép cá nhân có được sự riêng tư, thoải mái làm điều mình muốn khỏi ánh mắt dòm ngó (và đi kèm là sự phán xét, kiểm soát, can thiệp nhúng mũi) của bầy đàn ; thì
sự phát triển về khoa học công nghệ và nghệ thuật kiểm soát làm một nhiệm vụ ngược lại hoàn toàn _ nó âm thầm, tinh vi, từ từ lột trần "những bức tường" mà loài người đã rất khó khăn mới dựng lên được, nhân danh sự tiện lợi và thậm chí thật nực cười, nhân danh chính sự tự do. Tại sao lại nói vậy? Bởi vì trong tương lai không xa, mỗi bước bạn đi đâu, làm gì, mua gì, thưởng thức gì, với ai, bạn đi bác sỹ nào, bệnh viện chuyên khoa gì, lên mạng quan tâm điều gì, v.v... tất thảy đều diễn ra trong sự trần trụi thiếu thốn những bức tường riêng tư. Bạn biết là bạn đang bị dòm ngó, bạn biết là bạn tốt hơn là tự điều chỉnh sự tự do mình.
Dĩ nhiên phần đông ở những nước phát triển sẽ vẫn không thấy phàn nàn gì vì họ không cảm thấy sự mất tự do, cho dù là nó có sờ sờ ở đó qua lý luận. Một số ít hơn nhận ra điều đó, và
họ đấu tranh cho quyền tự do của mình dưới cái tên quyền riêng tư. Người ta vẫn nhận thấy là họ tự do, mặc dù là quyền riêng tư của họ có thể bị xâm phạm ?!, và tất cả đều khen ngợi sự tự do ưu việt của xh họ.
Ở một nơi mà tất cả mọi thông tin riêng tư của người dân đều ở dạng điện tử, được mã hóa, và nối mạng, thì vấn đề không phải là có thể hay không thể, mà là khi nào và thông tin của người nào sẽ bị hack. Và nếu điều đó xảy ra với bạn thì bạn nên âu lo đến những phiền toái của nó, bởi nó kô chỉ là bạn mất tiền hay kô, thậm chí mất tự do hay kô, mà còn có thể là bạn có "tồn tại" hay kô.
Ơ mà dài dòng về tự do đến đâu rồi nhỉ? Lan man quá, hehe. Nói ngắn gọn thêm 1 tý nữa rồi gút nhá.
Tự do là chuyện rất chủ quan, tùy mỗi người và tùy góc nhìn như thế nào. Vd đối với một người, chuyện họ đi làm 2 job là quyền tự do của họ, trong khi người khác lại bảo đi làm 2 job là sự xoay sở "tự do" trong cái giới hạn bị bó hẹp. Đối với động vật, con chim trời bay lượn có được gọi là tự do kô, khi mà nó vẫn bị bó buộc theo những pattern về di cư? Hoặc đối với vật chất đơn giản vô tri vô giác, hạt electron có thật sự tự do khi di chuyển không xác định được vị trí và vận tốc cùng lúc kô trong khi nó vẫn không thoát ra được khung orbitan của mình?
Bạn đang thấy Trái đất di chuyển tự do trong không gian? Hay là bạn đang thấy có một sợi xích vô hình từ Mặt trời đang kéo nó xoay quanh Mặt trời?
Lại lan man nữa rồi! Nói dài dòng như thế, chứ thật ra là đôi khi đối với tôi: tự do là sáng thứ hai thức dậy không có chuông báo thức, không phải mắt nhắm mắt mở cong đuôi chạy vội đi kiếm ăn.

Vậy đó!
Còn tự do đối với bạn là gì nhỉ?